شعربافی

اگر به شهر های یزد مشهد و کاشان سفر کنید، هنوزهم می توانید کارگاه های سنتی هنر شعربافی را در سراسر شهر ببینید. هنری قدیمی که جز اصیل ترین صنایع دستی ایران محسوب می شود.  شاید ندانید که امروزه بسیاری از ما از محصولات شعربافی استفاده می کنیم بدون اینکه اطلاعاتی از این هنر داشته باشیم. درواقع بسیاری از محصولات هنر شعربافی که زیر شاخه نساجی است جز کاربردی ترین محصولات ما ایرانی ها به شمار می آید. در ادامه قصد داریم به معرفی این صنایع دستی پرطرفدار در ایران بپردازیم.

تاریخچه شعربافی

اگرچه هنر شعربافی در کشور های دیگر نیز وجود دارد. در هر کشور بنا به تغییرات اقلیمی و آداب و رسوم، تفاوت هایی در محصول ایجاد شده است.

محصولات شعربافی در ایران از در هم تنیده شدن ابریشم و نخ تولید می شوند. برای همین برای معرفی آن از واژه “شعر” که در ادبیات فارسی به معنی موی انسان یا حیوان است استفاده می کنند.

اوج دوران شعربافی ایران در دوران صفویه بود. به گونه ای که شاه عباس صفوی در این دوران، چندین کارگاه بزرگ شعربافی در سراسر ایران تاسیس کرده و محصولات را از طریق جاده ابریشم به سراسر جهان صادر می کرد.

 همچنین درباره شعربافی در کتاب  صنایع اسلامی چنین نوشته است :

 “علاوه بر كارگاه هاي شعربافي يزد و كاشان، شاه عباس بزرگ، خود، كارگاه هاي ديگري نيز تاسيس كرد؛ به خصوص در اصفهان، كه در آنجا، پارچه هاي اعلا و منسوجاتي براي زندگي روزانه بافته مي شد.

همین توجه صفویان باعث شد که این هنر، علاوه بر اصفهان درشهرهای دیگری مانند یزد، کاشان و مشهد نیز گسترش پیدا کند. تاجاییکه بسیاری از مردم از این طریق امرار معاش می کردند.

با این وجود، مهمترین مرکز شعربافی در ایران از گذشته تا امروز شهر یزد است. این محصول در شهر یزد به اندازه ای اهمیت دارد که در آن زمان واژه ” کارگاه” صرفا مخصوص مکان های تولید شعرو شعربافی بود. حتی مردم شهر یزد در آن زمان،  پارچه محصول اين كارگاه را «كار» و بازرگانان خريدار اين پارچه را «كارخر» و اين تجارت را «كارخري» مي ناميدند.

تولیدات شعربافی

به طور کلی ازطریق پارچه شعربافی شده تولیدات زیای بدست می آید ( هرچند بسیاری از آنها امروزه  دیگر تولید نمی شود).  در ادامه به برخی از پرکاربرد ترین تولیدات شعربافی می پردازیم.

زری بافی:

اگرچه امروز دیگر تولید پارچه زری بافت انجام نمی شود و یا به حداقل رسیده است. اما در دوران گذشته، پارچه های زری بافت یکی از پرطرفدارترین پارچه ها بخصوص برای سلاطین و پادشاهان بود. اهمیت این پارچه تا اندازه ای بود که  حتی به عنوان یک سوغات گران قیمت به سایر نقاط جهان ارسال می شد. نمونه ای از این پارچه ها را امروزه می توانیم در موزه های ایران مشاهده کنیم.

شمد بافی:

شمد یک پارچه سبک است که با ابریشم و پنبه بافته شده و در فصل تابستان بسیار کاربرد دارد. امروزه اگرچه این پارچه به صورت دستی بافته نمی شود، اما هنوز در برخی از کارخانه های استان یزد، دستگا های ماشینی شمد بافی وجود داشته متقاضیان زیادی دارد.

دستمال بافی:

سه نوع دستمال عشایری، ابریشمی و مرسریزه، مهمترین محصولات دستمال بافی است که همچنان در بسیاری از کارگاه های شعربافی تولید می شود.

چادر شب بافی:

در شهر های یزد و اردکان، بیشتر زنان  و مردان در کنار کشاورزی به تولید چادر شب نیز می پردازند. در واقع این هنر، یک هنر خانگی و اجدادی است که در یک خانواده نسل به نسل منتقل می شود. چادرهای تولید شده بیشتر در ابعاد 200*200 سانتی متر تهیه و تولید می شوند و دارای رنگ های قرمز، زرد، نیلی، سبز، مشکی و غیره هستند. البته امروزه این محصولات در شهر یزد به صورت ماشینی نیز تولید می شود.

مراحل تولید پارچه شعر

برای تولید شعربافی، ابتدا لازم است پیله های کرم ابریشم را داخل آب جوش بریزند تا تارهای آن جدا شود. سپس تارهای ظریف ابریشم را از دوک هایی که بالای دیگ آب جوش نصب است میگذرانند و نخ ابریشم بدست می آوردند. بعد رنگرز، ابریشم های پخته شده را با رنگهای مختلف رنگ آمیزی میکند. در شعربافی سنتی از رنگ های طبیعی مانند پوست گردو، انار، وسمه، نیل، روناس، زردچوبه، اسپرک، اوکالیپتوس، هلیله ی سیاه، زاج سفید و سبزو انواع علف های صحرایی و جنگلی استفاده می کردند. اما امروزه  برای رنگ آمیزی نخ ابریشم ازرنگ های شیمیای استفاده می کنند. پس از خشک شدن نخ ها، آن را روی چرخ ریسندگی قرار می دادند و ماسوره ها را برای ماکو پُرمی کردند تا دستگاه آماده بافتن شود. پس از بافت هم به پارچه آهار می زنن تا بافت چرم یکدست و تمیز شود.

مراکز مهم در شعربافی

امروزه در ایران چند مرکز مهم شعر بافی وجود دارد که علاوه بر تولید، تبدیل به یک منطقه گردشگری شده است در ادامه به معرفی برخی از این مناطق می پردازیم

شعربافی در یزد

مهمترین مرکز شعربافی در ایران شهرهای استان یزد است. دراین استان به تمام محصولات نساجی شده شعربافی می گویند. البته سالیان قبل، هنر شعربافی در استان یزد از رونق بیشتری برخوردار بود به طوری که صادرات انواع تولیدات نساجی از شمد گرفته تا ترمه از این استان انجام می شد. امروزه، علرغم اینکه شعربافی رونق گذشته را ندارد. اما این هنر هنوز هم منبع امرار معاش بسیاری از افراد است.

شعربافی در کاشان

اگرچه صنایع دستی های دیگر در کاشان مانند ساخت کاشی شهرت بیشماری دارد، اما قدمت هنر شعر بافی در این شهر به بیش از 150 سال می رسد.به طوریکه در گذشته منبع درآمد بسیاری از افراد در این شهر از دستگاه های بافت پارچه بدست می آمد. طبق شواهد تاریخی نیز پادشاهان سلجوقی به شعربافی در کاشان بسیار علاقه داشتند و برای تهیه آن هزینه های زیادی پرداخت می کردند. درواقع اهمیت شعربافی در استان کاشان به اندازه ای است که می توان آن را یکی از مهم ترین صنایع دستی  این استان دانست. همچنین در سطح شهر کاشان کارگاه های  شعربافی وجود دارد که توسط سازمان میراث فرهنگی برای بازدید گردشگران بازسازی شده است.

• امروزه اگرچه هنر شعربافی رونق گذشته را نداشته و برخی از انواع پارچه های آن را تنها  می توان در موزه ها پیدا کرد. اما همچنان یکی از صنایع دستی مهم ایران محسوب شده و نظر گردشگران زیادی را به خود جلب میکند. همچنین از هنرمندان بنام این هنر میتوان به استاد علی اکبر عطاریه، استاد عباس زاده، استاد ماشا الله اعتصاب،  استاد ذبیحه تخت کش، استاد محمد عقدایی و استاد عبدالرحیم، نام برد .