هنر قلمزنی

هنوز هم اگر به بازارهای اصفهان سری بزنید، ظروف قلمزنی شده زیادی را می بینید که با ظرافت طراحی شده و زیبایی خیره کننده ای دارد.  ظروفی که بسیاری از آنها جنبه تزیینی دارد. اما برخی نیز وسایل کاربردی محسوب می شود. هنر قلم زنی یک هنری قدیمی و ظریف در ایران است  که طرفداران زیادی داشته و محصولات خاصی را به وجود می آورد. این هنر قدمت دیرینه ای دارد اما این که هنر قلمزنی از کجا و چگونه به وجود آمده موضوعی است که در این مقاله بیشتر درباره آن صحبت خواهیم کرد.

قلمزنی چیست

وقتی به وسیله ابزارآهنی روی اشیایی ازجنس مس، طلا، نقره و برنج نقش های مختلفی می زنند هنر قلم زنی به وجود می آید. هنری که در ایران قدمت دیرینه داشته و صنایع دستی ارزشمند و گران بهایی را به وجود می آورد.

تاریخچه قلمزنی

هنوز مشخص نیست که این هنر دقیقا از چه زمانی در ایران رواج پیدا کرد. اما با توجه به یافته های باستان شناسان از چندین هزار سال پیش، یعنی دراواخر هزاره دوم  پیش از میلاد هنر قلم زنی در نقاط مختلف ایران رواج داشته و از دوران گذشته تا به امروز تغییرات زیادی کرده است .

 همچنین در دوران سلجوقی این هنر در خراسان رونق پیدا کرد. نقوشی مانند گیس بافت و نقوش پیچیده هندسی و همچنین طرح لوزی ازجمله طرح های این دوره محسوب می شود. همچنین در آن زمان این هنر از شرق به سمت غرب رفته و درعراق، سوریه و مصر رونق  زیادی پیدا کرد.

قلمزنی در دوره اسلامی

بعد از ورود اسلام به ایران، هنر قلم زنی نظر اعراب مسلمان رو به خود جلب کرد و از آنجا که کشور در آن دوران بیشتر از گذشته مذهبی شده بود، باعث شد هنر قلم زنی با طرح ها و المان های مذهبی در ایران رواج پیدا کند. به طوری که قلم زنی هایی با خطوط کوفی و محتوای اسما الهی یا آیات قرآنی زینت بخش خانه ایرانیان و اعراب شد.  

اما هنر قلم زنی در دوران صفوی به اوج خود رسید و طرفداران زیادی پیدا کرد. به طوری که  ساخت ظروف بزرگ و حجیم از این دوران در ایران مرسوم شد. همچنین بیشتر نقوش اسلیمی روی فلز که با هنر قلم زنی به وجود آمده نیز از دوران صفوی برجای مانده است.

. از قدیمی ترین  صنایع دستی قلم زنی شده در ایران می توان به جام طلای حسنلو اشاره کرد که در 1335 ه. شمسی کشف شد.

 امروزه اما هنر قلم زنی روی نقره به دلیل هزینه بالا، کمتر انجام شده و این هنر بیشتر روی  فلزاتی مانند قلع و یا مس انجام می شود. اماهمچنان جز صنایع دستی لوکس و خاص به شمار می آید.

انواع سبک های قلمزنی

هنر قلم زنی دارای سبک های متفاوتی است که در زیر به چند نمونه از آن اشاره خواهیم کرد.

  برجسته‌کاری

     در این سبک از قلم زنی، پس از آنکه طرح روی کاربن را به وسیله قلم نیم بند، روی  فلز قیر مالی شده تثبیت میکنند. سپس قیر را از سطح کار جدا کرده و آثار به جا مانده را پردازش می کنند. در نهایت، دوباره قیر را روی سطح اولیه برگردانده و مرحله رو سازی را انجام می دهند.

نیمه برجسته‌

 در این نوع از قلم زنی به وسیله قلم های معمولی به جای قلم مخصوص کار را از پشت برجسته می کنند و روی فلز را آویزان می کنند تا سطح برجسته شود.

ریزه قلمزنی

 در این روش کار پس از قیراندود شدن، فلز طراحی روی آن پرداخت می شود.  

حکاکی

در این روش کار، به جای استفاده از چند قلم، تنها از یک قلم استفاده شده و به اصطلاح یک قلم تیز، گوشت فلز کنده می‌شود.

مشبک‌کاری

در این روش زمینه را از سطح فلز جدا می‌کنند و معمولا در ساخت چراغ های فانوسی مورد استفاده قرار می گرفت. همچنین در این روش برخلاف سبک ریزه قلمزنی،  زمینه را از سطح فلز جدا می کنند.

سبک عکاسی

در این روش،طرح و موضوع را با ایجاد سایه و خط در زمینه نشان می‌دهند و هیچ گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی‌شود.

سبک زمینه پر

در این حالت اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد و با ایجاد بافت در زمینه ، طرح اصلی را نشان می‌دهند.

سبک  منبت یا نیمه برجسته

در این روش قلم زنی، پس از نیم بر کردن، زمینه تا حدود 2 سانتی متر پایین تررفته وطرح نیمه برجسته شود  و بعد روسازی انجام می شود . در این  روش هم از قلم آج دارو هم از قلم بدون آج استفاده می کنند.

سبک قلم گیری

 در سبک قلم گیری هنرمند توسط قلم با خراش و شیار روی فلز را تزئین می‌کند. سپس قیر به وسیله حرارت، مجددا مذاب می‌شود و داخل کار ریخته می شود.  بعد سطح کار را با مواد پاک کننده مانند نفت، شستشو می‌دهند تا باقیمانده قیر کاملا” از بین برود.

قلمزنی روی مس

بیشتر فرآورده‌های فلزی که ظرف یک قرن اخیر در ایران ساخته شده از مس است که بسیاری از این فرآورده‌ها برای مصارف روزانه ساخته شده و بدون تزیین هستند و عنصر اصلی زیبایی آن‌ها همان شکل آن‌ها است ولی ظروف مسی که ارزش نمایشی بیشتری داشته‌اند معمولا مورد توجه صنعتگران و هنرمندانی چون قلم‌زن و کنده‌کار و گاه برجسته‌کار قرار گرفته‌اند.

مهمترین مراکز  قلمزنی در ایران

در ایران چند مرکز مهم قلمزنی وجود دارد که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد

اصفهان

اصفهان همیشه از مراکز مهم هنر قلم‌زنی ایران بوده و هست و در حال حاضر بیشترین تعداد کارگاه‌های صنایع دستی اصفهان را کارگاه‌های قلم‌زنی مس و برنج تشکیل می‌دهد و تعداد شاغلین این رشته نسبت به سایر رشته‌ها بیشتر است.

شیراز

یکی دیگر از قدیمی ترین مراکز قلم زنی در ایران شیراز است. در شیراز بیشتر هنر قلم زنی را روی نقره انجام داده و ارزش بالایی دارد.

تبریز

سابقه قلم زنی در تبریز نیز سابقه زیادی داشته و صنعتگران زیادی به این هنر مشغول می باشند.

قلمزنی محصولات نقره

همانطور که گفته شد  محصولات حاصل قلمزنی روی نقره یکی از گرانترین محصولات صنایع دستی می باشد . در کارگاه های  قلم زنی  ابتدا طرح را به طور ذهنی روی نقره کشیده و سپس به وسیله چکش و قلم آهنی روی نقره پرداخت صورت می گیرد. وسایلی مانند سوهان، قیچی، مته، قالب و قلم های فلزی از جمله وسایل صنعتگران قلم زنی محسوب می شود.

همچنین از برجسته ترین اساتید قلم زنی می توان به استاد بهرام الیاسی،مرحوم علی رحیمی،سید محسن احمدی،استاد محمد مهدی باباخانی،استاد علی اصغر زرمهر شیرازی اشاره کرد.