صنایع دستی چوبی

مقدمه

صنایع دستی چوبی در ایران از دیرباز مورد استقبال همگان بوده‌ است، کالایی با قدمت کهن که برای مصارف مختلفی همچون ساخت ابزارها، خانه، مصرف سوخت مورد استفاده قرار گرفته‌ است.

امروزه هم جایگاه چوب در میان مردمان حفظ شده و روزانه سازه‌های چوبی زیادی تولید می‌شود؛ نظیر مصالح ساختمانی چوبی، لوازم خانگی چوبی، ظروف چوبی و صدالبته دست‌سازه‌های چوبی!

در این مقاله قصد داریم شما را با «صنایع دستی چوبی» بیشتر آشنا کنیم و به معرفی این هنر باستانی بپردازیم؛ اما قبل از معرفی صنایع دستی چوبی، لازم است به صورت ریشه‌ای با مفهوم «صنایع دستی» بیشتر آشنا شویم تا به درک بهتری از جایگاه صنایع دستی چوبی در میان صنایع دستی ایران باستان برسیم.

مفهوم صنایع دستی

صنایع دستی (Handicraft) یا کاردستی، به دست‌سازه‌هایی از بومیان منطقه‌ای خاص اطلاق می‌شود که دارای ارزش باستانی باشند؛ به‌صورتی که بخشی از حرفه‌ی بومیان منطقه‌ در گذشته، مختص به تولید همین صنایع دستی بوده باشد.

انواع صنایع دستی تولیدی در ایران

عموما هرکشوری در هرنقطه‌ای از جهان، متناسب با منابعی که در اختیار داشته در زمینه‌ای خاص از صنایع دستی به شهرت رسیده‌است.

کشور ما، ایران هم به عنوان سرزمینی پهناور متشکل از اقوام مختلف با منابع مختلف، توانسته است در زمینه‌های متفاوتی از صنایع دستی به شهرت برسد و در جایگاه مناسبی قرار بگیرد.

انواع صنایع دستی که از گذشته در ایران رواج داشته به صورت کلی و به اختصار شامل قالی‌بافی، گلیم و گبه، قلم‌زنی، شیشه‌گری، میناکاری، سفالگری و صنایع دستی‌چوبی می‌باشد که دراین مقاله قصد داریم در مورد صنایع دستی چوبی به تفصیل صحبت نماییم.

معرفی صنایع دستی چوبی

همانطور که در تعریف صنایع دستی عنوان کردیم، صنایع دستی عبارت است از دست‌سازه‌هایی سنتی که حاصل مهارت یک استادکار ماهر باشد؛ صنایع دستی چوبی هم از این تعریف جدا نیست به محصولاتی چوبی گفته می‌شود که حاصل کارِ دستِ یک استاد کار ماهر باشند.

تاریخچه صنایع دستی چوبی

همانطور که گفته شد، صنایع دستی از هنرهای مرسومی هستند که از دیرباز به صورت شغل و حرفه بومیان منطقه در بین مردم رواج داشته است؛ صنایع دستی چوبی هم از قدیم‌الایام جزء هنر بومیان مناطقی خاص از ایران باستان بوده که هنوز هم جایگاه خود را حفظ کرده.

چوب از زمان‌های خیلی دور، پیش از اسلام و پیش از مسیح، به عنوان مصالحی دردسترس و فراوان مورداستفاده‌های بسیاری قرار می‌گرفته است؛ از این آثار میتوان به ساخت انواع کلبه، ابزارآلات، ستون‌ها، ارابه‌ها و حتی کشتی‌های دریایی اشاره کرد.

این کالای ارزشمند رفته‌رفته ذوق هنرمندان بسیاری را مجذوب خود کرد تا جایی که نقوش فراوانی را بر درها و لوح‌های باستانی برجای گذاشتند.

در عصر حاضر، چوب فقط یک مصالح ساختمانی نیست، بلکه تبدیل به بستری جهت مانوردهی هنرمندانی شده‌ است که مولد انواع آثار هنری چوبین شده‌اند.

انواع صنایع دستی چوبی تولیدی در ایران

صنایع دستی چوبی در ایران، متناسب با نوع تکنیکی که روی چوب مورد استفاده قرار گرفته‌است به انواع مختلفی دسته بندی می‌شود. این دسته‌بندی براساس تکنیک مورد استفاده شامل موارد زیر است:

· برش: روشی است که طی آن چوب به اندازه دلخواه، در طرح و اندازه‌ای مناسب برش داده می‌شود و درساخت انواع آثار هنری کاربرد دارد.

این تکنیک متولی دو شاخه از صنایع دستی چوب شامل گره‌چینی و مشبک‌کاری می‌باشد.

گره چینی، هنری است حاصل برش‌‎های دقیق و متوازن از چوب که درنهایت مجوب خلق درها و پنجره‌هایی با اضلاع هندسی منظم می‌شود.
مشبک‌کاری، به برش لایه‌ای از چوب به نقوش سنتی می‌گویند که به‌وسیله ابزار صورت می‌گیرد.

· تراش: روشی که در آن چوب با ابزار مخصوص تراش داده می‌شود تا درنهایت محصول نهایی خلق شود.

از زیرمجموعه‌های تکنیک تراش می‌توان به دو هنر خراطی و منبت‌کاری اشاره کرد که به شرح زیر است.

منبت‌کاری: هنری است که طی آن با تراشیدن و برداشتن قسمتی از چوب، نقوش هنری متنوعی روی چوب ایجاد می‌شود. از این نقوش در تزئین انواع محصولات چوبی می‌توان استفاده کرد.
خراطی: به هنر تراش دورانی چوب با ابزاری چون چرخ خراطی و مغار، خراطی گویند. از این هنر در تزئین انواع پایه‌های استوانه‌ای میز و صندلی استفاده می‌کنند.

· برش و بست: تکنیکی است شامل دو مرحله‌ی برش چوب و چسباندن قطعات بریده شده در کنار هم در تزئین محصولات چوبی.

این تکنیک متولی سه هنر خاتم‌کاری، نازک‌کاری و معرق‌کاری می‌باشد که شرح آن‌ها به صورت زیر است.

خاتم‌کاری: هنر برش و کنار هم قراردادن لایه‌های خاتم با نظم هندسی خاص که منجر به پوشاندن و تزئین سطوح مختلف می‌شود؛ سطح خاتم‌کاری شده شامل اضلاع مساوی از قطعات خاتم می‌باشد که به زیبایی هرچه تمام‌تر کنار یکدیگر چیده شده‌اند.
نازک‌کاری: هنر روکش‌کردن سطوح مختلف چوبی از برش و کنارهم قرار گرفتن چوب‌های گردو و ریشه سنجد در تزئین وسایل چوبی همچون جعبه جواهرات و … .
معرق‌کاری: هنر بهره‌گیری هنرمندانه از برش و کنار چیدن قطعات چوبی رنگارنگ ، بدون رنگ مصنوعی که درنهایت منجر به خلق آثار خارق‌العاده‌ای می‌شود. از این هنر در تزئین سطوح میز و قاب و صندوق و … استفاده می‌شود.

· ترکیبی: این تکنیک ترکیبی از دو تکنیک قبلی می‌باشد سبب خلق هنرهای احجام چوبی، معرق ‌خاتم و معرق‌ منبت شده‌ است.

احجام چوبی: هنر پیکرتراشی احجام مختلف چوبی و خلق آثار سه‌بعدی و فضایی ارزشمندی در بستر چوب‌های گردو، گلابی، راش، افرا و … .
معرق خاتم: تلفیقی از دو هنر معرق‌کاری و خاتم‌کاری است که طی آن، جذابیت چشم‌نواز به پوشش تزئینی محصولات چوبی اضافه می‌شود.
معرق منبت: هنری آمیخته از معرق‌کاری و منبت‌کاری که منجر به خلق آثاری روح‌نواز در تزئین ستون‌های مساجد و هم‌چنین تابلوهای چوبی با طرح‌های اسلیمی و مینیاتور و گل‌و‌مرغ.

جایگاه ایران در صادرات صنایع دستی چوبی

مطابق با تحقیقات سازمان صنایع دستی کشور، 370 رشته صنایع دستی درایران وجود دارد که در 24 شاخه تقسیم‌بندی می‌شود؛ هم‌چنین، ایران با ثبت 600 صنایع دستی مختلف در یونسکو، موفق به اخذ عنوان سومین کشور تولیدکننده‌ی صنایع دستی در جهان شده است.

سخن پایانی

امید است مطالب فوق سهم اندکی در افزایش آگاهی و آشنایی شما با صنایع دستی چوبی ایران را داشته باشد؛ وظیفه‌ی ما ایرانیان، آموزش و انتقال این آگاهی‌ها به فرزندان امروز است؛ چراکه میراث گرانبهای ما متعلق به این آینده‌سازان فردا است.